A g n u s D e i

DIES DOMINI
João Paulo II
31.05.1998

Referências

1Cf. Ap 1,10: Kyriake heméra; cf. também Didaqué 14,1; S. Inácio de Antioquia, "Epístola aos Magnésios" 9,1-2: SC 10,88-89.

2Pseudo-Eusébio de Alexandria, "Sermão 16": PG 86,416.

3"In die dominica Paschae" II,52: CCL 78,550.

4Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição sobre a Sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 106.

5Ibid., 106.

6Cf. Motu proprio "Mysterii Paschalis" (14.02.1969): AAS 61 (1969),222-226.

7Cf. Nota pastoral da Conferência Episcopal Italiana, "Il giorno del Signore" (15.07.1984), nº 5: Ench. CEI 3, 1398.

8Constituição sobre a Sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 106.

9Homilia no início do Pontificado (22.10.1978), 5: AAS 70 (1978), 947.

10Nº 25: AAS 73 (1981), 639.

11Constituição pastoral sobre a Igreja no mundo contemporâneo "Gaudium et Spes", 34.

12O sábado é vivido pelos nossos irmãos hebreus com uma espiritualidade esponsal, como resulta, por exemplo, dos textos do Gênese Rabbah X,9 e XI,8 (cf. Jacob Neusner, "Gênese Rabbah", vol.I (Atlanta 1985), 107 e 117). De tom nupcial, é também o cântico "Leka dôdi": O teu Deus Se alegrará por ti, como é feliz o esposo com a esposa [...]. Para o meio dos fiéis do teu povo predileto vem, ó esposa, rainha do shabbat (cf. "Prece Vespertina do Sábado", de A. Toaff (Roma 1968-69), p. 3.

13Cf. A. J. Heschel, "The Sabbath. Its Meaning for Modern Man" (22 ed., 1995), pp. 3-24.

14Verum autem sabbatum ipsum redemptorem nostrum Iesum Christum Dominum habemus; Epis. 13,1: CCL 140A, 992.

15"Epistula ad Decentium" XXV,4,7: PL 20, 555.

16"Homiliae in Hexaemeron" II,8: SC 26,184.

17In "Io. ev. tractatus" XX,20,2: CCL 36,203; Epist. 55,2: CSEL 34,170-171.

18Esta referência à ressurreição é particularmente visível na língua russa, onde domingo se diz precisamente voskresén'e, ressurreição.

19Epistula 10,96,7.

20Cf. ibid. A propósito da referência feita pela carta de Plínio, também Tertuliano lembra os coetus antelucani, em "Apologeticum" 2,6: CCL 1, 88; "De corona" 3,3: CCL 2,1043.

21"Epístola aos Magnésios" 9,1-2: SC 10,88-89.

22"Sermo 8 in octava Paschalis" 1,4: PL 46,841. Este caráter de primeiro dia próprio do domingo é evidente no calendário litúrgico latino, onde a Segunda-feira se diz feria secunda, a Terça, feria tertia, etc. Tal denominação dos dias da semana encontra-se na língua portuguesa.

23S. Gregório de Nissa, "De Castigatione": PG 46,309. Também na Liturgia Maronita se sublinha a ligação entre o sábado e o domingo, a partir do mistério do Sábado Santo (cf. M. Hayek, Maronite (Eglise): "Dictionnaire de Spiritualité", X (1980),632-644).

24"Ritual do Batismo das crianças", nº 9; cf. "Ritual da iniciação cristã dos adultos", nº 59.

25Cf. Missal Romano, "Rito para a aspersão dominical da água benta".

26Cf. "Sobre o Espírito Santo" 27,66: SC 17,484-485. Ver também "Epístola de Barnabé" 15,8-9: SC 172,186-189; Justino, "Diálogo com Trifão" 24,138: PG 6,528 e 793; Orígenes, "Comentário sobre os Salmos", Salmo 118 (119),1: PG 12,1588.

27Domine, praestitisti nobis pacem quietis, pacem sabbati, pacem sine vespera: Conf., 13,50: CCL 27,272.

28Cf. S. Agostinho, "Epist. 55",17: CSEL 34,188: Ita ergo erit octavus, qui primus, ut prima vita sed aeterna reddatur.

29No inglês, por exemplo, Sunday, e no alemão, Sonntag.

30"Apologia" I,67: PG 6,430.

31Cf. S. Máximo de Turim, "Sermo 44",1: CCL 23, 178; Idem, "Sermo 53",2: CCL 12,219; Eusébio de Cesareia, "Comm. in Ps. 91": PG 23,1169-1173.

32Veja-se, por exemplo, o hino para o Ofício das Leituras: Dies aestasque ceteris octava splendet sanctior in te quam, Iesu, consecras primitiae surgentium (I sem.); e também: Salve dies, dierum gloria, dies felix Christi victoria, dies digna iugi laetitia dies prima. Lux divina caecis irradiat, in qua Christus infernum spoliat, mortem vincit et reconciliat summis ima (II sem.). Idênticas expressões aparecem em hinos adotados na Liturgia das Horas, de diversas línguas modernas.

33Cf. Clemente de Alexandria, "Stromates", VI,138, 1-2: PG 9,364.

34Cf. João Paulo II, Carta encíclica "Dominum et Vivificantem" (18.05.1986), 22-26: AAS 78 (1986),829-837.

35S. Atanásio de Alexandria, "Cartas dominicais" 1,10: PG 26,1366.

36Cf. Bardesane, "Diálogo sobre o destino", 46: PS 2,606-607.

37Constituição sobre a Sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", Apêndice: Declaração sobre a reforma do calendário.

38Cf. Concília Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a Igreja "Lumen Gentium", 9.

39Cf. João Paulo II, Carta "Dominicae Cenae" (24.02.1980),4: AAS 72 (1980), 120; Carta encíclica "Dominum et Vivificantem" (18.05.1986), 62-64: AAS 78 (1986), 889-894.

40Cf. João Paulo II, Carta apostólica "Vicesimus Quintus Annus" (04.12.1988), 9: AAS 81 (1989), 905-906.

41Nº 2177.

42Cf. João Paulo II, Carta apostólica "Vicesimus Quintus Annus" (04.12.1988), 9: AAS 81 (1989), 905-906.

43Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 41; cf. Decreto sobre o múnus pastoral dos Bispos na Igreja "Christus Dominus", 15.

44São palavras do embolismo em distintas línguas, formulado com esta ou outras expressões análogas, em algumas Anáforas eucarísticas. Elas sublinham eficazmente o caráter pascal do domingo.

45Cf. Congregação para a Doutrina da Fé, Carta aos Bispos da Igreja Católica sobre alguns aspectos da Igreja entendida como comunhão "Communionis Notio" (28.05.1992), 11-14: AAS 85 (1993), 844-847.

46Discurso ao terceiro grupo de Bispos dos Estados Unidos da América (17.03.1998), 4: L'Osservatore Romano (ed. portuguesa de 28.03.1998), 8.

47Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 42.

48Sagrada Congregação dos Ritos, Instrução sobre o culto do mistério eucarístico "Eucharisticum Mysterium" (25.05.1967), 26: AAS 59 (1967), 555.

49Cf. S. Cipriano, "De Orat. Dom." 23: PL 4,553; Idem, "De cath. Eccl. unitate", 7: CSEL 3-1,215; Concícilio Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a Igreja "Lumen Gentium", 4; Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 26.

50Cf. João Paulo II, Exortação apostólica "Familiaris Consortio" (22.11.1981), 57 e 61: AAS 74 (1982), 151 e 154.

51Cf. Sagrada Congregação para o Culto Divino, "Diretório para as Missas das crianças" (01.11.1973): AAS 66 (1974), 30-46.

52Cf. Sagrada Congregação dos Ritos, Instrução sobre o culto do mistério eucarístico "Eucharisticum Mysterium" (25.05.1967), 26: AAS 59 (1967), 555-556; Sagrada Congregação para os Bispos, Directório para o ministério pastoral dos Bispos "Ecclesiae Imago" (22.02.1973), 86c: "Enchiridion Vaticanum" 4, 2071.

53Cf. João Paulo II, Exortação apostólica pós-sinodal "Christi Fideles Laici" (30.12.1988), 30: AAS 81 (1989), 446-447.

54Cf. Sagrada Congregação para o Culto Divino, Instrução "As missas para grupos particulares" (15.05.1969), 10: AAS 61 (1969), 810.

55Cf. Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a Igreja "Lumen Gentium", 48-51.

56Haec est vita nostra, ut desiderando exerceamur: S. Agostinho, "In prima Ioan. tract." 4,6: SC 75,232.

57Missal Romano, Embolismo após o Pai-Nosso.

58Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição pastoral sobre a Igreja no mundo contemporâneo "Gaudium et Spes", 1.

59Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a Igreja "Lumen Gentium", 1; cf. João Paulo II, Carta encíclica "Dominum et Vivificantem" (18.05.1986), 61-64: AAS 78 (1986), 888-894.

60Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 7; cf. nº 33.

61Ibid. 56; cf. "Ordo Lectionum Missae", Praenotanda, nº 10.

62Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 51.

63Cf. ibid., 52; Código de Direito Canônico, cân. 767, parágr. 2; Código dos Cânones das Igrejas Orientais, cân. 614.

64Constituição apostólica "Missale Romanum" (03.04.1969): AAS 61 (1969), 220.

65Na Constituição conciliar "Sacrosanctum Concilium", 24, fala-se de suavis et vivus Sacrae Scripturae affectus.

66João Paulo II, Carta "Dominicae Cenae" (24.02.1980), 10: AAS 72 (1980), 135.

67Cf. Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a divina Revelação "Dei Verbum", 25.

68Cf. "Ordo lectionum Missae", Praenotanda, cap. III.

69Cf. "Ordo Lectionum Missae", Praenotanda, cap. I, nº 6.

70Concílio Ecumênico de Trento, Sessão XXII, Doutrina e cânones relativos ao santíssimo sacrifício da Missa, II: DS 1743; cf. Catecismo da Igreja Católica, 1366.

71Catecismo da Igreja Católica, 1368.

72Sagrada Congregação dos Ritos, Instrução sobre o culto do mistério eucarístico "Eucharisticum Mysterium" (25.05.1967), 3b: AAS 59 (1967), 541; cf. Pio XII, Carta encíclica "Mediator Dei" (20.11.1947), II: AAS 39 (1947), 564-566.

73Cf. Catecismo da Igreja Católica, 1385; ver também Congregação da Doutrina da Fé, Carta aos Bispos da Igreja Católica a respeito da recepção da comunhão eucarística por fiéis divorciados novamente casados (14.09.1994): AAS 86 (1994), 974-979.

74Cf. Inocêncio I, "Epist. 25", 1, dirigida a Decêncio de Gúbio: PL 20, 553.

75II, 59, 2-3 (ed. F.X.Funk 1905), 170-171.

76Cf. "Apologia" I,67,3-5: PG 6,430.

77"Acta SS. Saturnini", Dativi et aliorum plurimorum martyrum in Africa 7,9,10: PL 8,707.709-710.

78Cf. cân. 21: Mansi, Conc. II, 9.

79Cf. cân. 47: Mansi, Conc. VIII, col.332.

80Veja-se a proposição contrária, condenada por Inocêncio XI em 1679, referente à obrigação moral de santificação da festa: DS 2152.

81Cân. 1248: Festis de praecepto diebus Missa audienda est; cân. 1247-parágr. 1: Dies festi sub præcepto in universa Ecclesia sunt (...) omnes e singuli dies dominici.

82Código de Direito Canônico, cân. 1247; o Código dos Cânones das Igrejas Orientais, cân. 881 parágr.1, prescreve que os fiéis cristãos são obrigados, nos domingos e nas festas de preceito, a participar na Divina Liturgia ou então, segundo as precrições ou o legítimo costume da própria Igreja sui iuris, às celebrações das Laudes divinas.

83Nº 2181: Os que deliberadamente faltam a esta obrigação cometem um pecado grave.

84Sagrada Congregação para os Bispos, Diretório para o ministério pastoral dos bispos "Ecclesiae Imago" (22.02.1973), 86a: Enchiridion Vaticanum 4, 2069.

85Cf. Código de Direito Canônico, cân. 905 parágr.2.

86Cf. Pio XII, Constituição apostólica "Christus Dominus" (06.01.1953): AAS 45 (1953), 15-24; Motu proprio "Sacram Communionem" (19.03.1957): AAS 49 (1957), 177-178. Congregação do Santo Ofício, Instrução sobre a disciplina relativa ao jejum eucarístico (06.01.1953): AAS 45 (1953), 47-51.

87Cf. Código de Direito Canônico, cân. 1248- parágr.1; Código dos Cânones das Igrejas Orientais, cân. 881 parágr.2.

88Cf. Missale Romanum: Normae universales de Anno liturgico et de Calendario, 3.

89Cf. Sagrada Congregação para os Bispos, Diretório para o ministério pastoral dos bispos "Ecclesiae Imago" (22.02.1973), 86: Ench. Vat. 4, 2069-2073.

90Cf. Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 14.26; João Paulo II, Carta apostólica "Vicesimus Quintus Annus (04.12.1988), 4.6.12: AAS 81 (1989), 900-901.902.909.910.

91Cf. Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a Igreja "Lumen Gentium", 10.

92Cf. Instrução interdicasterial acerca de algumas questões sobre a colaboração dos fiéis leigos no sagrado ministério dos sacerdotes "Ecclesiae de Mysterio" (15.08.1997), 6.8: AAS 89 (1997), 869.870-872.

93Concílio Ecumênico Vaticano II, Constituição dogmática sobre a Igreja "Lumen Gentium", 10: in oblationem Eucharistiae concurrunt.

94Ibid., 11.

95Cf. Código de Direito Canônico, cân. 1248 parágr.2.

96Cf. Sagrada Congregação para o Culto Divino, Diretório para as celebrações dominicais na ausência do sacerdote "Christi Ecclesia" (02.06.1988): L'Osservatore Romano (ed. portuguesa de 25.12.1988), 6-8; Instrução interdicasterial acerca de algumas questões sobre a colaboração dos fiéis leigos no sagrado ministério dos sacerdotes "Ecclesiae de Mysterio" (15.08.1997): AAS 89 (1997), 852-877.

97Cf. Código de Direito Canônico, cân. 1248 parágr.2; Congregação para a Doutrina da Fé, Carta "Sacerdotium Ministeriale" (06.08.1983), III: AAS 75 (1983), 1007.

98Cf. Pontifícia Comissão para as Comunicações Sociais, Instrução "Communio et Progressio" (23.05.1971), nn. 150-152.157: AAS 63 (1971), 645-646.647.

99Proclamação diaconal em memória do dia do Senhor: cf. o texto siríaco no Missal próprio do rito da Igreja de Antioquia dos Maronitas (edição em siríaco e árabe) Jounieh (Líbano) 1959, p. 38.

100V, 20, 11: ed. F. X. Funk (1905), 298. Cf. também "Didaqué" 14,1: ed. F. X. Funk (1901), 32; Tertuliano, "Apologeticum" 16,11: CCL 1, 116. Veja-se, em particular, a "Epístola de Barnabé" 15,9: SC 172, 188-189: É por isso que celebramos como uma festa jubilosa o oitavo dia, no qual Jesus ressuscitou dos mortos e, depois de ter aparecido aos seus discípulos, subiu ao céu.

101Tertuliano, por exemplo, conta que era proibido ajoelhar-se aos domingos, porque, sendo esta posição considerada, então, sobretudo como gesto penitencial, parecia pouco adequada no dia da alegria: cf. "De Corona" 3,4: CCL 2,1043.

102"Epistula 55",28: CSEL 342,202.

103Cf. Santa Teresa do Menino Jesus e da Santa Face, "Derniers Entretiens" (5-6.07.1897): "Oeuvres complètes", Cerf-Desclée de Brouwer, Paris 1992, pp. 1024-1025.

104Exortação apostólica "Gaudete in Domino" (09.05.1975), II: AAS 67 (1975), 295.

105Ibid., VII (conclusão): o.c., 322.

106Hex. 6,10,76: CSEL 321,261.

107Veja-se o "Édito de Constantino", de 03.07.321: "Codex Theodosianus" II,8,1, ed. Th. Mommsen 12, 87; "Codex Iustiniani" 3,12,2, ed. P. Krueger, 248.

108Cf. Eusébio de Cesareia, "Vida de Constantino" 4,18: PG 20,1165.

109O documento eclesiástico mais antigo sobre este tema é o cân. 29 do Concílio de Laodicéia (2ª metade do séc. IV): Mansi, Conc., t. II, 569-570. Muitos Concílios, desde o século VI até ao IX, proibiram as opera ruralia. A legislação sobre os trabalhos proibidos, apoiada também pelas leis civis, foi-se tornando sempre mais detalhada.

110Cf. Carta encíclica "Rerum Novarum" (15.05.1891): "Acta Leonis XIII" 11 (1891), 127-128.

111Hex. 2,1,1: CSEL 321,41.

112Cf. Código de Direito Canônico, cân. 1247; Código dos Cânones das Igrejas Orientais, cân. 881 parágr.1 e 4.

113Concílio Ecumênica Vaticano II, Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 9.

114E S. Justino afirma: Os que são ricos e querem, dão cada um conforme o que a si mesmo se impôs; o que se recolhe é entregue àquele que preside e ele, por seu turno, presta assistência aos órfãos, às viúvas, aos doentes, aos pobres, aos prisioneiros, aos estrangeiros de passagem, numa palavra, a todos os que sofrem necessidade ["Apologia" I,67,6: PG 6,430].

115"De Nabuthae" 10, 45: Audis, dives, quid Dominus Deus dicat? Et tu ad ecclesiam venis, non ut aliquid largiaris pauperi, sed ut auferas [in CSEL 322,492].

116"Homilias sobre o Evangelho de Mateus" 50,3-4: PG 58,508-509.

117Cf. S. Paulino de Nola, "Epistula 13" 11-12, dirigida a Pamáquio: CSEL 29, 92-93. Aí Pamáquio, senador romano, é louvado precisamente por ter de certo modo reproduzido o milagre evangélico, unindo a participação na Eucarística com a distribuição de alimento aos pobres.

118João Paulo II, Carta apostólica "Tertio Millennio Adveniente" (10.11.1994), 10: AAS 87 (1995), 11.

119Ibid. 10: o.c., 11.

120Cf. Catecismo da Igreja Católica, 731-732.

121Constituição sobre a sagrada Liturgia "Sacrosanctum Concilium", 102.

122Ibid., 103.

123Ibid., 104.

124"Carm. XVI" 3-4: Omnia praetereunt, sanctorum gloria durat in Christo qui cuncta novat, dum permanet ipsum [in: CSEL 30,67].

125Cf. Código de Direito Canônico, cân. 1247; Código dos Cânones das Igrejas Orientais, cân. 881 parágr.1 e 3.

126Por direito comum, são festas de preceito, na Igreja latina, os dias do Natal de Nosso Senhor Jesus Cristo, Epifania, Ascensão, Santíssimo Corpo e Sangue de Cristo, Santa Maria Mãe de Deus, a sua Imaculada Conceição e Assunção, S. José, os Apóstolos S. Pedro e S. Paulo, e Todos os Santos: cf. Código de Direito Canônico, cân. 1246. São festas de preceito comuns a todas as Igrejas Orientais os dias do Natal de Nosso Senhor Jesus Cristo, Epifania, Ascensão, Dormição de Santa Maria Mãe de Deus, os Santos Apóstolos Pedro e Paulo: cf. Código dos Cânones das Igrejas Orientais, cân. 880 parágr. 3.

127Cf. Código de Direito Canônico, cân. 1246 parágr. 2; para as Igrejas Orientais, cf. Código dos Cânones das Igreja Orientais, cân. 880 parágr.3.

128Cf. Sagrada Congregação dos Ritos, "Normae Universales de Anno Liturgico et de Calendario" (21.03.1969), 5.7: Enchiridion Vaticanum 3, 895.897.

129Cf. "Caerimoniale Episcoporum", ed. typica 1995, nº 230.

130Cf. ibid., nº 233.

131"Contra Celso" VIII,22: SC 150,222-224.

Retornar